Pomimo wielu tropów nie znamy miejsca, z którego pochodził pierwszy osadnik, który przybył do Strus. Tomasz Jaszczołt przypuszcza, że miejscem tym było Żukowo-Strusie koło Raciąża w Ziemi Płockiej. Teza ta usprawiedliwiałaby przypisanie sobie przez niektórych Strusów herbu Jastrzębiec – popularnego na północnym Mazowszu. Jednak tej hipotezie przeczy analiza onomastyczna opracowana w Instytucie Języka Polskiego PAN w Krakowie.
Pochodzący z 1468 roku pierwszy zapis, którym dysponujemy, mówi o Jakubie i Świętosławie ze Strus, synach nieżyjącego Wita, spełniających posługi należne władcy. Stąd można wnosić, że owym osadnikiem był Wit (lub jego ojciec przy wczesnym datowaniu nadania).
Wiemy także o jednym synu Świętosława – Macieju i jego sześciorgu wnukach. Znamy również imiona sześciorga dzieci i ośmiorga wnuków Jakuba. Jednym z dzieci Jakuba była córka Jadwiga, z którą ożenił się i zamieszkał w Strusach Mikołaj z Ostrowca (odl. 15 km), chorąży drohicki, który utworzył drugą rodzinę obok potomków Wita.
Trzecią rodzinę stanowili potomkowie Jana z Kożuchowa, ożenionego z Jadwigą, córką Michała z Tarkowa (odl. 10 km) i Cecylii. Nie znamy afiliacji Cecylii do rodziny Wita, choć można przypuszczać, że w systemie rodowej własności ziemi Cecylia musiała być potomną Wita, aby jej córka z mężem mogli zamieszkać w Strusach, na ziemi rodu Wita.
Dzięki kwerendzie sporządzonej z drohickich ksiąg ziemskich przez Tomasza Jaszczołta zostały odtworzone linie genealogiczne potomków Wita. Porównanie linii genealogicznych Świętosława, Wita i Cecylii wskazuje, że Cecylia była wnuczką Wita. Więcej o tym we wpisie „Kto był ojcem Cecylii”. Przy tym założeniu w czwartym pokoleniu w Strusach urodziło się 41 osób. Dodając rodziców z poprzedniego pokolenia, w Strusach żyje już ponad 50-60 osób. Na podstawie zapisów z ksiąg sądowych została odtworzona znaczna część genealogii tych rodzin, które pozostawały w Strusach do końca XVI w.
Na przełomie XVI i XVII w. zmienił się sposób zapisywania osób w księgach sądowych. Potomkowie wszystkich trzech odrębnych genealogicznie rodzin zaczęli być zapisywani pod wspólnym nazwiskiem Strus. To tłumaczy fakt budzący niekiedy zdziwienie, że w historii rodziny znajdujemy małżeństwa Strusa ze Strusówną, zawarte bez przeszkód i bez specjalnych pozwoleń w Kościele katolickim. Jeszcze w wieku XX jedni Strusowie mówili o innych: „oni mają tylko takie samo nazwisko, ale nie są żadną naszą rodziną”.
Jeśli pierwszy osadnik był pochodzenia niemieckiego, to nie wpisuje się on w upowszechniany przez historiografię niemiecką szablon osadnika, jakim miał być „der Kulturträger” (niosący kulturę). Brak w źródłach informacji o odmienności nazewnictwa, na przykład imion, sposobu uprawy roli, stosunków społecznych w porównaniu z sąsiednimi wioskami podlaskiej szlachty zagrodowej. Widoczną odmiennością od innych wsi gniazd szlacheckich jest obecność w gnieździe potomków trzech różnych rodów szlacheckich, którzy zostali w końcu nazwani wspólnym nazwiskiem pochodzącym od nazwy wsi. Zjawisko to zauważył już Aleksander Jabłonowski , tak je opisując w (Jabłonowski 1910):
“Przezierając źródła odnośne, jakie mamy pod ręką, widzimy, iż na przełomie wieku XVI-go z XVII-ym często jeszcze spotykamy na Podlasiu gniazdowe „okolice” (osady) szlacheckie, w których współdziedzice, czy współuczestnicy nawet, stanowili bezpośrednie chyba potomstwo jednej pierwotnej rodziny osadniczej i nosili wszyscy tą samą nazwę pospolicie od miana osady wziętą — czasem osadzie samej pierwiastkowo od osiadających przybyszów nadanego. Choć niepodobna orzec coś stanowczego o każdej z osobna wziętej z tych „okolic” drobnoszlacheckich, co do których znajdujemy w regestrze poborowym ogólne jedynie wskazanie, że ten a ten dziedzic „z cześnikami” swymi wniósł od całej wsi czy wioski poboru tyle a tyle. Zdarza się bowiem spotykać we wspólnotach szlachty gniazdowej uczestników wcale innego rodu i miana.”
Genealogia rodzin mieszkających w Strusach jest dostępna w internetowym serwisie: www.strus.tribalpages.com. Osoby urodzone w w. XV-XVI są tam zapisane z nazwiskiem ”ze Strus” – zgodnie z zapisami w księgach ziemskich, niezależnie od tego, z której z rodzin pochodzą.
Rodzina pierwszego osadnika wyglądała następująco. Ojcem rodziny był Wit, jego żony nie znamy. Synowie Wita to Jakub i Świętosław.
- Jakub; jego żony też nie znamy, choć wiemy, że miał co najmniej pięciu synów i jedną córkę Jadwigę. Z Jadwigą ożenił się chorąży drohicki Mikołaj z Ostrowca i osiadł w Strusach. Mieli dwóch synów i od jednego z nich – Błażeja – powstaje w Strusach rodzina „Ostrowskich”, której za około 200 lat w księgach sądowych nadane zostanie nazwisko Strus.
2. Świętosław; imienia żony nie znamy; wiemy, że miał tylko jednego syna Macieja i (przypuszczamy) córkę Jadwigę. Maciej miał trzech synów i trzy córki. Cecylia wychodzi za mąż za Michała z pobliskiego Tarkowa. Ojciec i brat powinni ją wyposażyć na życie z mężem, Michałem. Posag był wypłacany w gotówce. Jednak pierwsi osadnicy musieli wiele inwestować (karczunek, budowa domu i zagrody) przy początkowo niewielkich dochodach z niewielkiej powierzchni ziemi uprawnej. Być może dlatego należny posag Cecylii został zabezpieczony zastawem na części ziem. Nie wiemy, ile Michał i Cecylia mieli dzieci w Tarkowie. Z pewnością wśród nich była córka Jadwiga. Kiedy postanowiono wydać Jadwigę za mąż za Jana z Kożuchowa, mogła paść propozycja osiedlenia się Jana i Jadwigi w Strusach. Była ona dla wszystkich korzystna. Jan i Jadwiga otrzymali ziemię, zaś bracia Jadwigi w Tarkowie nie uszczuplali swego stanu posiadania wypłatą posagu, ponieważ Jadwidze przypadła ziemia należąca do rodu. Dzięki temu bracia Jana w Kożuchowie nie musieli dzielić się z nim ziemią. Powstała nietypowa konstrukcja majątkowa: Jan zapisał wiano, zaś Jadwiga opatrzyła (zabezpieczyła męża) zapisem oprawy o czym świadczy zapis w Księdze Drohickiej z roku 1521: „Jadwiga córka o. Michała z Tarkowa i Cecylii zeznała, że jej mąż Jan z Kożuchowa zapisał jej wiano na połowie swych dóbr i ona zapisała mu oprawę na dobrach w Strusach”. Wcześniej, w 1520 r.: „Jan Kożuchowski ze Strusów zastawił część w Kożuchowie Jakubowi synowi Mikołaja z Kożuchowa ” – być może jako zabezpieczenie wniesionej przez Jana do małżeństwa pożyczki pieniężnej na budowę domu i zagrody w Strusach. Właśnie tutaj osiedli Jan z Jadwigą i wraz z sześcioma synami oraz jedną córką utworzyli kolejną rodzinę – Kożuchowskich, których – podobnie jak Ostrowskich na przełomie XVI i XVII wieku – pisarze sądowi zaczną zapisywać pod nazwiskiem Strus.
Poniżej przedstawiamy kręgi pierwszych rodzin w Strusach. Pomimo najlepszych chęci mogą być w nich błędy. Serdecznie proszę o sygnalizowanie ich przez formularz kontaktowy celem ich usunięcia. Dziękuję.
