Pamiatnaja Kniżka Siedleckoj Gubernji

Dzisiejszy wpis jest dla tych, do których przemawiają liczby i PowerPoint.

W latach 1876-1913, ostatnim okresie rosyjskiej 123-letniej niewoli części Polski obejmującej Podlasie, Strusy administracyjnie należały do guberni siedleckiej, powiatu siedleckiego, gminy Tarków. Oto mapy Guberni Siedleckiej z lat 1883, 1888 i 1889. Na dwóch mapach zaznaczone są Strusy należące do gminy Tarków obejmującej wsie szlacheckie na wschód od Strus. Sąsiedni Krześlin był siedzibą wiosek zasiedlonych przed pięciuset laty przez osadników z Rusi Halickiej. Były to wsie: Krześlin, Borki, Kownaciska, Brzozów, Nakory, Rzeszotków, Hołubla, obejmujące Strusy od zachodu i północy. Od południa Strusy graniczyły z gminą Mordy, również zasiedloną przez osadników ruskich. Kolejny raz potwierdza się wczesne osiedlenie Wita w Strusach na surowym korzeniu przed ruskim osadnictwem po północnej stronie Liwca.

Poczynając od roku 1876, gubernator siedlecki publikował corocznie Pamiatnaju Kniżku Siedleckoj Gubernji – odpowiednik współczesnego raportu o stanie województwa, który w naszych czasach  zarząd województwa, zgodnie z art. 34 Ustawy o samorządzie województwa ma obowiązek co roku przedstawiać sejmikowi województwa.

W rosyjskojęzycznym serwisie Онлайн Библиотека Царское Село są opublikowane wszystkie wydania Pamiatnoj Kniżki z lat 1876-1913.

Pamiatnaja Kniżka było to wydane w postaci książkowej połączenie współczesnych nam:

• kalendarza na dwanaście miesięcy w obu systemach: juliańskim (prawosławnym) i gregoriańskim (łacińskim) ze świętami i świętymi na każdy dzień według obu kalendarzy;
• odpowiednika dzisiejszego Biura Informacji Publicznej, czyli listy członków dworu panującego w państwie, województwie, powiecie i gminie, czyli wykazu wszystkich urzędów i urzędników w guberni, do poziomu wójtów i pisarzy w każdej gminie;
• rocznika statystycznego, z różnym w każdym roku, zakresem szczegółowości;
• części propagandowej sławiącej cara, Ruś i Cerkiew Prawosławną.

Poza tym, w zależności od fantazji układającego, księga zawierała wiele różnych informacji innych w każdym roku. Na przykład wydania za lata 1876, 1877, 1880 i 1887 zawierają listę wszystkich wsi Guberni z podaniem dla każdej wsi: liczby mieszkańców, liczby domów i powierzchni całkowitej gruntów wsi. Te dane zainteresowały mnie. Szczególnie dane dotyczące wsi Strusy:

Były to lata, w których wieś była najbardziej zaludniona. Obecnie liczba mieszkańców Strus jest mniejsza od połowy zaludnienia sprzed 145 lat, przy liczbie domów wynoszącej 25.

Interesowało mnie jak plasowały się w tym czasie Strusy, w porównaniu do wsi sąsiednich. Dlatego zebrałem dane z innych ośmiu wsi położonych w pobliżu Strus.

Były to cztery wsie szlacheckie: Uziębły, Czarnoty, Nasiłów i Kożuchów. W każdej z tych wsi siedziała od ponad pięciuset lat szlachta cząstkowa (zagrodowa) pracująca na swoim; sposobem pracy i życia podobna do mieszkańców Strus.

Kolejne cztery wsie: Krześlin, Kownaciska, Czepielin i Rzeszotków, były to wsie włościańskie, zamieszkałe przez chłopów pracujących na rzecz dworu w Krześlinie. Dane zebrałem dla dwóch lat: 1876 i 1880.

Następnie dla każdej wsi obliczyłem dwa wskaźniki:

• średnią liczbę osób w jednym domu
• średnią powierzchnię obszaru wsi na jedną osobę.

Pierwszy wskaźnik obrazuje warunki mieszkalne. Czym mniej osób przypadających na dom – tym luźniej. Drugi wskaźnik obrazuje poziom zaspokojenia potrzeb bytowych. Czym mniej mórg na osobę – tym chłodniej i głodniej się żyje.

Interesowało mnie porównanie wskaźników dla Strus ze wskaźnikami wyliczonymi dla wsi szlacheckich jak i chłopskich.

Oto wykresy obrazujące te wskaźniki, czyli poziom życia w poszczególnych wsiach dla dwóch lat.

Na pierwszy rzut oka, widoczny jest najlepszy wynik Strus dla obu wskaźników w porównaniu z wioskami szlacheckimi. Dla liczby osób w domu: Strusy – 6,3, pozostałe wioski szlacheckie – 7,9. Dla liczby mórg na osobę: Strusy – 4,45, pozostałe szlacheckie – 3,7. Ale też widoczna jest różnica pomiędzy wioskami szlacheckimi i chłopskimi. Np. średnia liczba mieszkańców jednym domu w Strusach (6,3) była znacznie mniejsza niż w wioskach należących do dworu (10,0). Jeśli weźmie się pod uwagę, że domy np. Czepielinie lub Kownaciskach była mniejsze od domów w Strusach, to dopiero widać biedę chłopa pracującego na rzecz ówczesnego korpo/dworu. O wielkości domów można przekonać się jadąc jeszcze obecnie przez Kownaciska i Strusy.

Najkrócej mówiąc: w wioskach szlacheckich przypadało 7,7 osoby na dom, w wioskach włościańskich – 10.0; w wioskach szlacheckich przypadało 3,8 mórg (2,1 ha)/osobę, w wioskach włościańskich – 2,1 mórg (1,2 ha). Ponieważ przyjmuje się, że powierzchnia użytków rolnych zapewniająca minimalny poziom życia wynosiła 1,5 ha, oraz uwzględniwszy, że dziedzic z majątku odprowadzał zysk, można wyobrazić sobie biedę chłopską. Strzeżmy się korpo – nie tylko w rolnictwie i nie tylko pod szyldem Mikołaja Radziwiłła lub Marka Górycukru!

Z powyższego porównania widać jaki wpływ na poziom życia, daje praca na swoim. Ówczesna szlachta zagrodowa nie pamiętała swoich herbów ani dwunastu pokoleń przodków. Ale po tych przodkach pielęgnowała własność i wolność. Nie potrzebowała aby Marks zdefiniował ją jako „mittelklasse”, ponieważ to co jest esencją klasy średniej: własność aktywów, osobista praca, odpowiedzialność za swoje postępowanie, praktykowała przez setki lat.

Interesującą jest statystyka urodzeń i przeżywalności w guberni siedleckiej w tym czasie.

Wynika z niej, że w latach osiemdziesiątych XIX wieku:

• 25% urodzonych nie dożywało pierwszego roku życia,
• 50%  – nie dożywało dziesiątego roku życia,
• 70%  – nie dożywało 35 roku życia,
• 90%  – nie dożywało 58 roku życia,
• 1% osób żył dłużej niż 77 lat.

Kolejne dane obrazują wiek zawierania małżeństwa.

Widać tu 5-7 letnie opóźnienie wieku zawierania małżeństwa kawalerów w stosunku do panien. Późniejszy wiek zawarcia małżeństwa przez mężczyzn wynikał z różnych powodów. Podajmy te, bardziej pocieszne. Oto co słyszał kawaler od bardziej doświadczonych, już ożenionych:

Oj kumie, mój kumie, jaka żona u mnie!
Oj nie gadaj kumie, jeszcze gorsza u mnie.

Twoja jak wybije choć nie broni płakać;
Moja, jak mnie bije, każe przez kij skakać.

Albo słyszał o takich perspektywach posagu:

Zalecałem się pudlaszaneczce
Straciłem konika na gorzałeczce,
Straciłem konia przepiłem woła,
Podlaszaneczka nie będzie moja.

Ożeniłem się tam na Mazowszu,
Dali mnie posag — dwa garnce owsu,
Dwa garnce owsu i trochę sieczki —
Taki to posag jest mazowiecki.

Dali mnie dali, со mieli dawać,
Stare krowisko, со nie chce wstawać:
Co ją powiodę, ona się wali,
Oj cóż ja pocznę z krową co dali?

Stare kobylsko do mnie przywiedli,
Wyszła za wrota— wilcy ją zjedli,
Oj Janie Janie, zakładaj konie,
A jedź po posag tej młodej żonie.

Jakiż to posag tej młodej żony.
Trzy wozy rogozy i wiązka słomy,
I wiązka słomy, i korzec maku.
Oddali posag wszystek do znaku.

Powyższe przyśpiewki weselne z okolic Korytnicy koło Korczewa zawiera Pamiatnaja Kniżka z roku 1891. Wiele interesujących rzeczy dotyczących guberni siedleckiej znajduje się księdze z roku 1889. W tym roku postanowiono podać dane zestawione za okres dziesięcioletni: 1878-1887. Ale to już temat na kolejny wpis.